Ήταν ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ένα αστρονομικό εργαλείο;

Πηγή: NewScientist, 30 Ιουλίου 2008

Ενδείξεις μιας μυστηριώδους συσκευής ηλικίας 2000 ετών δείχνουν ότι το αντικείμενο αυτό ήταν εμπνευσμένο από παλαιότερες συσκευές, που έχουν κατασκευαστεί από τον μεγάλο Έλληνα μαθηματικό Αρχιμήδη.

Ο λεγόμενος "Μηχανισμός των Αντικυθήρων" έχει προκαλέσει την απορία των ιστορικών, επειδή είχε διασωθεί σε ένα αρχαίο ναυάγιο κοντά στο νησί των Αντικυθήρων το 1901. Έχει χρονολογηθεί ότι είναι, περίπου, του 100 π.Χ., και αποτελείται από περισσότερους 30 χάλκινους τροχούς και δείκτες, ενώ περικλείεται σε ένα ξύλινο κουτί.

Η συσκευή είναι μακράν το πιο εξελιγμένο επιστημονικό όργανο που έχει επιβιώσει από την αρχαιότητα - κανένα άλλο όργανο δεν πλησίασε την πολυπλοκότητα του, για περισσότερα από 1200 χρόνια, μέχρι που εμφανίστηκαν τα μηχανικά ρολόγια στη μεσαιωνική Ευρώπη.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων θεωρείται ότι είναι ένας μηχανικός ηλεκτρονικός υπολογιστής, στον οποίο χρησιμοποιούνται εξελιγμένοι αλγόριθμοι για τον υπολογισμό των κινήσεων των ουρανίων σωμάτων. Ένας δίσκος μπροστά έδειχνε τη θέση του ήλιου, της Σελήνης και πιθανώς τους πλανήτες στον ζωδιακό κύκλο. Στο πίσω μέρος εμφανίζεται ένα 19-ετές ημερολόγιο βασισμένο στη Σελήνη, καθώς και το χρονοδιάγραμμα των εκλείψεων.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων επέτρεπε στους Έλληνες να προβλέπουν και τις εκλείψεις με μεγάλη ακρίβεια, σύμφωνα με τη μελέτη που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Nature.Οι εκλείψεις οι οποίες επαναλαμβάνονται σύμφωνα με τον κύκλο του Σάρος, που διαρκεί σχεδόν 19 χρόνια, σημειώνονται πάνω σε έναν μεγάλο οδοντωτό τροχό. Και όπως λένε οι ερευνητές ο χρήστης γνώριζε αν είναι ηλιακές ή σεληνιακές και τι ώρα θα επαναληφθούν. Οι εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά οκτώ ώρες, δηλαδή κατά 120 μοίρες. Ο μηχανισμός περιλαμβάνει επίσης έναν μικρό οδοντωτό τροχό που δείχνει στο χρήστη πώς λειτουργεί αυτή η χρονική ρύθμιση.

Αυτός ο μηχανισμός, ηλικίας 2.100 ετών, υπολόγιζε σύνθετους κύκλους μαθηματικής αστρονομίας, αλλά μετά από έρευνες είδαν οι επιστήμονες ότι έδειχνε επίσης κι έναν τετραετή κύκλο των αγώνων που διεξάγονταν στην αρχαία Ελλάδα, μεταξύ τους και οι Ολυμπιακοί Αγώνες.

Ο μηχανισμός ενδέχεται να έχει χρησιμοποιηθεί από τους φιλοσόφους για να δείχνει τι συμβαίνει στον ουρανό, όπως προτάθηκε από τον Ρωμαίο συγγραφέα Κικέρωνα, που έγραψε τον 1ο αιώνα π.Χ. για χάλκινα όργανα, που λανθασμένα μοντελοποίησαν τις κινήσεις του ήλιου, της Σελήνης και των πλανητών γύρω από τη Γη.

Κάνοντας χρήση εικόνων που λήφθηκαν με τρισδιάστατες ακτίνες Χ, οι επιστήμονες κατάφεραν να αποκωδικοποιήσουν τα ονόματα όλων των μηνών στο πίσω μέρος του μηχανισμού που αποτελείται από μια σύνθετη συσκευή με τουλάχιστον 30 γρανάζια ακρίβειας

Η προέλευση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων ήταν ένα μυστήριο για πολλά χρόνια, αλλά οι νεώτερες αποκρυπτογραφημένες ενδείξεις δείχνουν ότι στο ημερολόγιο του χρησιμοποιούνται τοπικά ονόματα μηνών. Αντιστοιχούν δε σε εκείνα τα ονόματα που χρησιμοποιήθηκαν στις ελληνικές αποικίες, που ιδρύθηκαν από την πόλη της Κορίνθου, όπως στις Συρακούσες στη Σικελία.

Ο Alexander Jones, του Ινστιτούτου για τη Μελέτη του Αρχαίου Κόσμου στην Νέα Υόρκη, που αποκρυπτογράφησε τις επιγραφές, λέει ότι η παρουσία ενός τοπικού ημερολογίου υποστηρίζει την ιδέα ότι αντί να το χρησιμοποιούν οι αστρονόμοι, ο μηχανισμός αυτός προοριζόταν για επιδείξεις, έστω και σε μια μικρή μορφωμένη ελίτ.

Ο Jones και οι συνάδελφοί του λένε ότι η ταυτοποίηση των Συρακουσών είναι πολύ δύσκολη, διότι ένα από τα μοντέλα που αναφέρει ο Κικέρωνας στα γραπτά του κατασκευάστηκε από τον Αρχιμήδη τον 3ο αιώνα π.Χ.. Ο Αρχιμήδης εργάστηκε στις Συρακούσες, έτσι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που φτιάχτηκε τουλάχιστον έναν αιώνα αργότερα, θα μπορούσε να είναι μέρος μιας παράδοσης από στρεφόμενους μηχανισμούς, που άρχισε από τον θρυλικό μαθηματικό.

Όμως αυτό προκαλεί ένα νέο μυστήριο, διότι το ναυάγιο στο οποία βρέθηκε ο μηχανισμός ήταν ένα ρωμαϊκό πλοίο, που δεν ξεκίνησε από τη Σικελία, αλλά από την ανατολική Μεσόγειο το 70-60 π.Χ., και το πιο πιθανό είναι να βρισκόταν μέσα σε λεηλατημένους ελληνικούς θησαυρούς και να πήγαινε πίσω στη Ρώμη.

"Το δρομολόγιο του πλοίου είναι ακατανόητο", λέει ο Paul Cartledge, καθηγητής της ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge στη Βρετανία.

"Πήγανε από την Ανατολή προς τη Δύση, και τα Αντικύθηρα είναι στα ανατολικά των Συρακουσών."

Ο Cartledge αναφέρει ότι δεν είναι αδύνατο το όργανο να έχει σχεδιαστεί στην Ανατολή - στη Ρόδο ή την Αλεξάνδρεια για παράδειγμα - για να χρησιμοποιηθεί στις Συρακούσες.

Ωστόσο, ο μηχανισμός φαίνεται να έχει ηλικία πολλές δεκαετίες, όταν αυτή συγκριθεί με την ημερομηνία του τελικού του ταξιδιού. Έτσι, ίσως να φτιάχτηκε στις Συρακούσες για έναν πλούσιο ιδιοκτήτη, που στη συνέχεια μετακόμισε στην ανατολική Μεσόγειο, ή μεταφέρθηκαν εκεί ως δώρο ή να προσφερθεί ως τάμα, προτού αργότερα γίνει μέρος των κλοπιμαίων που στάλθηκαν στη Ρώμη.

Ο Jo Marchant είναι συγγραφέας  του βιβλίου Decoding the Heavens, ένα βιβλίο για το μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Σύμφωνα με τα δεδομένα της ψηφιακής ακτινογραφίας πριν από τρία χρόνια ο μηχανισμός ήταν σαν ένα επιτραπέζιο ρολόι με ένα μεγάλο καντράν στην πρόσθια και δύο στην οπίσθια όψη του. Στο εσωτερικό του 31 γρανάζια (ίσως και περισσότερα, αλλά μόνο τόσα έχουν εντοπισθεί) χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου στις ενδείξεις των καντράν να συνοψισθούν όλες οι αστρονομικές γνώσεις της εποχής του (150-100 π.Χ.). Έτσι, το καντράν της πρόσθιας όψης ήταν ένα κλασικό ημερολόγιο 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για δίσεκτα έτη), ενώ έδειχνε πιθανότατα τις σχετικές θέσεις των πλανητών. Το οπίσθιο μέρος του μηχανισμού φιλοξενούσε δύο μεγάλα σπειροειδή καντράν: το επάνω αντιπροσώπευε τον Μετονικό κύκλο και το κάτω τον κύκλο του Σάρου. Ο Μετονικός είναι ένας κύκλος 19 ετών ή 235 σεληνιακών μηνών. (Ένας σεληνιακός ή συνοδικός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο ομοίων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από Πανσέληνο σε Πανσέληνο). Ο κύκλος αυτός αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και στην ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου ο Ήλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν στους ίδιους περίπου σχετικούς προσανατολισμούς. Ο κύκλος του Σάρου προβλέπει εκλείψεις: αν μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί ύστερα από 223 σεληνιακούς μήνες.

Και τα δύο μεγάλα οπίσθια καντράν έφεραν στο εσωτερικό τους μικρότερα. Το μικρό καντράν στο εσωτερικό του κύκλου του Σάρου αντιπροσώπευε τον κύκλο του Εξελιγμού ο οποίος έχει διάρκεια 54 ετών. Ο κύκλος αυτός επιτρέπει τον ακριβή προσδιορισμό του χρόνου των εκλείψεων: διαδοχικές σεληνιακές εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά 8 ώρες και διαδοχικές ηλιακές εκλείψεις (οι οποίες γίνονται ορατές από συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη) είναι μετατοπισμένες κατά 120 μοίρες. Ακριβείς επαναλήψεις σεληνιακών εκλείψεων λαμβάνουν χώρα ύστερα από τρεις κύκλους του Σάρου (όταν οι οκτάωρες μετατοπίσεις συμπληρώσουν ένα 24ωρο), και αυτό περιγράφεται από τον κύκλο του Εξελιγμού, όπου διακρίνονται οι ενδείξεις 8 και 16.

Αυτά όλα είχαν αναδειχθεί σε μια προηγούμενη έρευνα. Κανείς όμως τότε δεν είχε υποπτευθεί ότι το εργαλείο αυτό θα μπορούσε να έχει και ρόλο στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Βλέπετε, δεν είχε ακόμη διαλευκανθεί ο ρόλος του πάνω μικρού εσωτερικού καντράν στο οπίσθιο μέρος του μηχανισμού. Για την ακρίβεια, είχε θεωρηθεί ότι αυτό θα έπρεπε να αντιπροσωπεύει τον Καλλιππικό κύκλο, ο οποίος διαρκεί 76 χρόνια και είναι τέσσερις Μετονικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. Έτσι, αυξάνεται η ακρίβεια με την οποία αντιστοιχίζεται ένα ηλιακό έτος με πλήρεις σεληνιακούς μήνες.

Η λεπτομερής ανάγνωση όμως των επιγραφών στο εσωτερικό του κύκλου κατέδειξε τη σημασία του: πρόκειται για έναν κύκλο που υπολογίζει τον χρόνο τέλεσης των Πανελληνίων Αγώνων, των γιορτών που τόσο μεγάλη σημασία είχαν στην Αρχαία Ελλάδα. Έτσι μπορεί κανείς να διαβάσει στο έτος 1 τα Ισθμια της Κορίνθου και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στο έτος 2 τα Νέμεα και τα Νάα (ή Νάια) της Δωδώνης, στο έτος 3 τα Ισθμια και τα Πύθεια των Δελφών και στο έτος 4 τα Νέμεα και κάποια ακόμη, το όνομα των οποίων δεν είναι αναγνώσιμο.

Το νέο αυτό εύρημα που περιγράφεται σε άρθρο του Νature, παράλληλα με ισχυρές ενδείξεις σχετικά με τον τόπο προέλευσης ή/και τον τόπο χρήσης του μηχανισμού. Ειδικότερα, η ανάγνωση των ονομάτων των μηνών στο καντράν του Μετονικού κύκλου δείχνει ότι πιθανότατα κατασκευάστηκε στην Αρχαία Ιλλυρία ή επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί εκεί (ή και τα δύο). Με δεδομένο ότι περίπου έναν αιώνα πριν από την ημερομηνία που υπολογίζεται ότι κατασκευάστηκε ο μηχανισμός έζησε στις Συρακούσες ο Αρχιμήδης, οι ειδικοί εκτιμούν ότι πιθανότατα ο μηχανισμός είναι ένα δείγμα από την τεχνολογική παράδοση που ξεκίνησε ο μεγάλος άνδρας. Το αν η παραπάνω εκτίμηση αποδειχθεί από περαιτέρω μελέτη των δεδομένων που έχουν συλλεγεί θα φανεί στο μέλλον. Γιατί περιττό να πούμε ότι η μελέτη συνεχίζεται, και μάλιστα με εντατικούς ρυθμούς.

Χρονολόγιο του Μηχανισμού

150-100 π.Χ.: Κατασκευή του μηχανισμού. Ο τόπος κατασκευής αποτελεί ακόμη πεδίο έντονης ερευνητικής προσπάθειας, με τις Συρακούσες να συγκεντρώνουν τώρα τις περισσότερες πιθανότητες.

80 π.Χ. περίπου: Ενα ρωμαϊκό καράβι βυθίζεται ανοιχτά των Αντικυθήρων.

Πάσχα του 1900: Σύμιοι σφουγγαράδες εντοπίζουν το ναυάγιο σε βάθος 45-60 μέτρων.

Χειμώνας 1901: Ολοκληρώνεται το έργο της ανάσυρσης των θησαυρών του ναυαγίου. Μεταφορά των ευρημάτων στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών.

1902: Τα εμφανή γρανάζια του παράξενου χάλκινου ευρήματος τραβούν την προσοχή του Βαλέριου Στάη, αρχαιολόγου του μουσείου, ο οποίος αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για κάτι αξιοσημείωτο.

Δεκαετία του '50: Η πρώτη σε βάθος μελέτη του μηχανισμού από τον βρετανό φυσικό και ιστορικό της επιστήμης Derek J. de Solla Price, τον ειδικό στη μελέτη επιγραφών έλληνα επιστήμονα Γιώργο Σταμήρη και τον Χαράλαμπο Καράκαλο, πυρηνικό φυσικό στον Δημόκριτο, καταδεικνύει ότι πρόκειται για τον πολυπλοκότερο μηχανισμό της αρχαιότητας, χωρίς να μπορεί να δοθεί απάντηση ως προς τη χρησιμότητά του.

Δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: Πλήθος ερευνητές ασχολούνται με τη μελέτη του Μηχανισμού. Από τις πιο αξιοσημείωτες μελέτες είναι αυτή του Βρετανού Michael Wright ο οποίος προχωρεί στη δημιουργία ενός μοντέλου, όπως είχε κάνει στο παρελθόν και ο Price.

Φθινόπωρο 2005: Η ομάδα του προγράμματος για τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων αξιοποιεί καινοτόμους απεικονιστικές τεχνολογίες για να συλλέξει δεδομένα τόσο από το εσωτερικό του Μηχανισμού όσο και από τις επιγραφές που φέρει αυτός.

Νοέμβριος 2006: Τα αποτελέσματα της μελέτης των παραπάνω δεδομένων δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Nature». Από αυτά καταδεικνύεται η χρησιμότητα του Μηχανισμού: επρόκειτο για όργανο πρόβλεψης εκλείψεων.

Ιούλιος 2008: Ενα δεύτερο άρθρο στην επιθεώρηση «Nature» αποκαλύπτει ότι εκτός από εργαλείο αστρονομικού ενδιαφέροντος ο Μηχανισμός ήταν και εργαλείο με μεγάλη κοινωνική σημασία: χρησιμοποιούνταν για τον υπολογισμό του χρόνου των Πανελληνίων Αγώνων.

Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκεφθείτε τον δικτυακό τόπο www.antikytheramechanism.gr

 

Πληροφορίες από το ΒΗΜΑ